Türkiye’de Elektrik Piyasasının Gelişimi ve Bilişim | Yazar

 Yazar

Mustafa ÇELİKPENÇE

Mart 2019

Türkiye’de Elektrik Piyasasının Gelişimi ve Bilişim

Dünyada olduğu gibi Türkiye’de de enerji ihtiyacı her geçen gün artmaktadır. Enerji sektöründe küresel piyasalarda özellikle 1990’lı yıllardan sonra, sektörel anlamda ciddi değişiklikler gerçekleştirilmiştir.

Türkiye’de ise 1970 yılında TEK – Türkiye Elektrik Kurumu ile başlayan süreç, özelleştirmeler ve regülasyonlar ile birlikte günümüzde farklı bir noktaya gelmiştir. Elektrik Üretim, İletim ve Dağıtım süreçleri, 1994 yılına kadar tek kurum olan TEK sorumluluğunda gerçekleştirilirken, 1994 yılından itibaren elektrik dağıtım TEDAŞ – Türkiye Elektrik Dağıtım A.Ş tarafından, elektrik üretim ve iletim ise TEAŞ – Türkiye Elektrik Üretim İletim A.Ş. tarafından gerçekleştirilmeye başlamıştır.

2003 yılında 4628 sayılı Elektrik Piyasası Kanunu’nun yürürlüğe girmesi ile birlikte; dağıtım, üretim ve iletim tamamen farklı kurumlara verilmiştir. TEDAŞ Türkiye’deki 21 bölgenin dağıtımından sorumlu iken, üretimden EÜAŞ – Elektrik Üretim A.Ş., iletimden ise TEİAŞ – Türkiye Elektrik İletim A.Ş. sorumlu hale gelmiştir. Yeni kurulan TETAŞ – Türkiye Elektrik Ticaret ve Taahhüt Kurumu, elektrik toptan satış işlemlerini gerçekleştirmekte iken, 2018 yılında çıkan kararname ile TETAŞ ve EÜAŞ, EÜAŞ bünyesinde birleştirilmiştir.

2008 yılında TEDAŞ özelleştirme sürecine girmiştir. 1990 yılında özelleşen KCEDAŞ – Kayseri ve Civarı Elektrik Dağıtım A.Ş. dışında kalan diğer 20 elektrik dağıtım bölgesi, bu kapsamda özel sektöre devredilmiştir.

Tablo 1’de özelleştirilen elektrik dağıtım kurumları, dağıtım bölgesi kapsamında yer alan iller,  abone sayıları, bölgelerin yıllık elektrik tüketimleri ile ihaleyi alan firmalar ve özelleştirme bedelleri yer almaktadır. Tablodaki bilgiler, Enerji İşleri Genel Müdürlüğü’nden alınmıştır.

2010 yılında özelleşen OEDAŞ – Osmangazi Elektrik Dağıtım A.Ş., yükümlülüklerini yerine getiremediğinden dolayı EPDK onayı ile Zorlu Enerji’ye devredilmiştir.

EPDK – Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu kararıyla, Elektrik Dağıtım ve Perakende Hizmetleri 2013 yılında birbirinden ayrılmıştır. Buna göre tüm özelleşen dağıtım firmaları, dağıtım ve perakende olmak üzere iki farklı tüzel kişiliğe bölünmüştür. Bu ayrıma göre dağıtım ve perakende (Elektrik Tedarik)  firmalarının görevlerini aşağıdaki şekilde özetleyebiliriz.

Elektrik Dağıtım ve Perakende firmalarında, tüm bu süreçlerin yönetilebilmesi amacıyla ciddi bir bilişim altyapısı kurmak gerekmektedir. Bu kapsamda sektörde ihtiyaç duyulan ana bilişim sistemlerini aşağıdaki gibi sıralayabiliriz.

Enerji Dağıtım ve Perakende Sektöründe Bilişim Teknolojileri

• Abone Yönetim Sistemleri
• Kurumsal Varlık Yönetimi
• OSOS – Otomatik Sayaç Okuma Sistemleri
• SCADA Sistemleri
• CBS – Coğrafi Bilgi Sistemleri
• Talep Tahmin Sistemleri
• Çağrı Merkezi Yönetimi
• ERP – Kurumsal Kaynak Planlama
• İş Zekâsı ve Raporlama
• Doküman ve Arşiv Yönetim Sistemleri
• CRM – Müşteri İlişkileri Yönetimi
• Doküman ve İş Akışı Yönetim Sistemi
• Serbest Tüketici Operasyon, Satış ve Takip Sistemleri

Abone Yönetim Sistemleri yazılımları; abonelik işlemleri, sayaç sökme-takma/değiştirme/okuma işlemleri, tahakkuk ve faturalama, tahsilat işlemleri gibi ana operasyonların yönetildiği uygulamalardır. Dağıtım sektöründe TEDAŞ döneminde ağırlıklı Abone.NET kullanılmakta iken, özelleştirmeler sonrası farklı uygulamalar kullanılmaya başlamıştır. TEDAŞ bünyesinde Microsoft altyapılarını kullanılarak geliştirilen, Abone.NET ve benzeri uygulamalarla devam eden firmalar da bulunmaktadır. Tamamen yerli bir uygulama olan MBS-Müşteri Bilgi Sistemi, mevcut dağıtım firmalarının üçte birinde kullanılmaktadır. Uygulama Oracle veri tabanında çalışmakta olup, C dilinde geliştirilmiştir.

ERP – Kurumsal Kaynak Planlama sistemleri, sektörden bağımsız tüm şirketlerin kurumsal kaynaklarının planlayabilmesi için bir ihtiyaçtır. Finansal hareketler, muhasebe işlemleri, hizmet ve gider faturaları, insan kaynakları yönetimi süreçleri, kurumsal kaynak planlama sistemleri üzerinden gerçekleştirilebilir. Kurumsal Kaynak Planlama sistemleri, Abone Yönetim Sistemleri ile birlikte de değerlendirilebilir.

Özelleştirme sonrası özellikle kurumlarında SAP ERP kullanan firmalar, elektrik dağıtım ve perakende süreçlerinde de SAP ISU (Industry-Specific Solution for the Utilities Industry) ile devam etmektedir.

Oracle firmasının enerji sektörüne özel çözümü olan Oracle Utilties (Management Solutions for Utility Companies) ürünü, ülkemize elektrik dağıtım sektörüne CK Enerji ile giriş yapmıştır. CK Enerji bünyesindeki pilot bölgelerde canlı geçiş süreci tamamlanan Oracle Utility ürününün, grubun diğer elektrik dağıtım ve perakende firmalarında da yaygınlaştırma çalışmaları devam etmektedir.

Benzer şekilde Güneydoğu Anadolu bölgesinde faaliyet gösteren Dicle EDAŞ ve Dicle EPSAŞ firmalarında da, Oracle Utility projesi devam etmektedir.

OSOS – Otomatik Sayaç Okuma Sistemleri, sayaçların merkezi olarak okunarak, faturalandırılmasına imkan tanımaktadır. Elektrik Dağıtım firmalarının sorumluluğunda olan sayaç operasyonlerı, OSOS ile merkezi olarak gerçekleştirilebilmektedir. Takılan sayaçların özelliklerine göre, uzaktan enerji kesme işlemleri de gerçekleştirilebilmektedir. Özellikle kayıp kaçağın fazla olduğu bölgelerde, OSOS ve bu sistemlere bağlı sayaç sayılarının fazla olduğu görülmektedir. OSOS ile birlikte daha sık periyotta, sayaçlarda tutulan daha fazla veriler merkezi sistemlere alınabilmekte; tüketim, akım ve gerilim gibi okunabilen diğer sayaç değerleri de anlık olarak izlenebilmektedir. Ayrıca OSOS bünyesine alınan sayaçlara ait geçmişe ait tutulan veriler ile birlikte, Büyük Veri yönetimi ve analizi ile daha hızlı sonuçlara ulaşılabilmektedir.

CBS – Coğrafi Bilgi Sistemleri ile sağlanan harita altyapısı üzerinde, tüm bağlantıları ile elektrik dağıtım şebekesi, trafo merkezleri, dağıtım merkezleri ve kofra bağlantıları takip edilebilmekte, Abone Yönetim Sistemleri entegrasyonları ile şebekedeki arıza durumlarında etkilenen aboneler ortaya konabilmektedir. Ayrıca şebekeden beslenen bina ve aboneye kadar son tüketim noktası, harita üzerinde işaretlenebilmektedir. Uygulamalarda kullanılan adres yapısı, CBS tarafından beslenebilmektedir.

Talep Tahmin Sistemleri ile tüketilecek enerjiler tahmin edilerek, enerji alım ve satış arasındaki optimizasyonlar gerçekleştirilebilir. Bu noktada hangi dönemlerde ne kadar enerji tüketilebileceği, bu tüketimlere karşılık gelen fiyatlarla değerlendirilerek, enerji arz talep dengesi sağlanmaktadır.

Her dağıtım ve perakende firmasının çağrı merkezi hizmeti sunması gerekmektedir. Bu kapsamda kendisi bu hizmeti sağlayan elektrik dağıtım firmaları, Çağrı Merkezi Yönetimi ile müşterilerinin çağrılarını yönetmektedir. Gelen çağrıların müşteri temsilcilerine dağıtılması, çağrılar ile ilgili kayıtların oluşturulması, gelen çağrıya göre alınacak aksiyonları tetiklemek amacıyla gerekli saha iş emirlerinin oluşturulması ve kalite yönetimi kapsamında hizmet kalitesi raporlarının sağlanabiliyor olması gerekmektedir.

Doküman ve İş Akışı Yönetimi ile kurum içinde dolaşan evrakların dijital ortamda dolaştırılması, onayların dijital ortamda alınması ve elektronik imzalar ile imzalanması sağlanabilir. Böylelikle kuruma gelen giden tüm evraklar kayıt altına alınarak, gerekli iş akışları sistem üzerinden başlatılabilmektedir.

CRM – Müşteri İlişkileri Yönetimi, elektrik abonelerinin abonelik, sözleşme yönetimi, evrak işlemleri, indirimli elektrik satış kampanyaları , müşteriye özel imkanlar ve fırsatların sunulabilmesini sağlar. Müşteri İlişkileri Yönetimi uygulamaları, benzer şekilde Abone Yönetim Sistemleri ile birlikte değerlendirilebilir. Bu uygulamalar özellikle elektrik dağıtımdan ziyade aboneye dokunan yüzüyle elektrik perakende satış tarafında daha aktif olarak kullanılacak uygulamalardır.

Serbest Tüketici Operasyon, Satış ve Takip Sistemleri, indirimli elektrik kullanan abonelerin işlemlerinin takip edildiği uygulamalardır. Potansiyel abonelerin belirlenmesi, müşteri ziyaretleri, müşteri tüketim analizleri, karlılık modellerinin oluşturulması gibi süreçler takip edilmektedir. CRM – Müşteri İlişkileri Yönetimi uygulamalarının bir parçası veya Abone Yönetim Sisteminin alt modülü olarak da değerlendirilebilir. Elektrik perakende şirketleri için özellikle serbest piyasada önem arz eden operasyonlar yönetilmektedir.

SCADA Sistemleri, EPDK – Enerji Piyasası Denetleme Kurumu tarafından her dağıtım firmasının kurmakla yükümlü kılındığı, şebekenin uzaktan izlenmesine imkan sağlayan, veri toplama ve kontrol sistemleridir. “Denetleyici Kontrol ve Veri Toplama Sistemi” olarak geçen SCADA, elektrik değerlerinin uzaktan ölçülebilmesi, yük paylaşımlarının gerçekleştirilmesi, kesiciler yardımıyla uzaktan açma/kapama işlemlerinin yapılması gibi süreçleri yönetir. Elektrik dağıtım şebekesinin uzaktan izlenmesi, toplanan verilerin analiz edilmesi ve şebekenin kontrol edilmesi olanaklarıyla, şebeke üzerinde tam bir otomasyon imkânı sağlar.

Ülkemizde yerli SCADA çalışmaları kısmen de olsa devam etse de dağıtım firmalarında SCADA sistemleri, yabancı firmalar tarafından kurulmaktadır.

Diğer sektörlerde olduğu gibi, özellikle enerji sektöründe de dijital dönüşüm hayati bir önem taşımaktadır. Tüm bu uygulamalar göz önüne alındığında, enerjide dijital dönüşümün bir parçası olarak elektrik dağıtım kurumlarını,  birer teknoloji şirketi gibi değerlendirebiliriz. Elektrik dağıtım kurumlarının AR-GE firması kurmaya başlaması da bu değerlendirmeyi güçlendirmektedir. Zira tüm bu sistemleri sağlayacak ciddi bir donanım ve uygulama altyapısı ihtiyacı ile birlikte, bu yapıyı yönetecek insan kaynağına ihtiyaç vardır.